De pandemie en de piramide

2020 ligt achter ons. Weinigen zullen er met weemoed op terugkijken. De roaring twenties van de 21e eeuw werden ingezet met een crisisjaar zonder voorgaande. Zelfs wie materieel niets tekortkwam, moest zich dit jaar heel wat ontzeggen. Vanzelfsprekende behoeften zoals menselijke warmte of creatieve ontplooiing werden niet langer vervuld wegens de lange periode van onzekerheid, sociale afstand en culturele stiltand. Dat we dit zo missen, leert veel over onze menselijke natuur.

Een van de bekendste theorieën daarover is de zogenaamde behoeftepiramide van Maslow uit 1943. Die stelt dat de mens een set van universele behoeftes deelt die minimaal bevredigd moeten worden om een gezonde persoonlijkheid te ontwikkelen. De behoeftes hebben ook een hiërarchie, waarbij fysieke basisbehoeften als voeding en veiligheid primeren op immateriële behoeften zoals schoonheid of zelfexpressie. Wie honger heeft, trekt niet naar een museum. Wie ziek is, wil gezond zijn.

De theorie van Maslow raakte vooral bekend onder de vorm van het piramidebeeld dat al snel opgepikt werd in de bedrijfswereld. Op een heldere manier leek de figuur aan te tonen wat mensen motiveert en dat er een verschil bestaat tussen hogere en lagere behoeften. De analogie met de piramidale hiërarchie die in de meeste bedrijven de norm was, was bovendien heel herkenbaar voor het managementpubliek.

In 2019 gingen enkele onderzoekers op zoek naar de precieze oorsprong van mogelijk het bekendste managementmodel ter wereld. Ze deden een opvallende vaststelling. In geen enkele tekst van Maslow vind je een piramide terug. De piramide van Maslow… bestaat niet! De piramide bleek pas vanaf de jaren ’60 op te duiken in een tekst van de managementconsultant Charles McDermid. Hij gebruikte de behoeftepiramide als een managementinstrument voor evaluaties en verloningspakketten.

Maslow zelf heeft het piramidebeeld dus nooit gebruikt. Dat is niet onbelangrijk. De piramidale voorstelling van menselijke drijfveren vertekent — ook letterlijk — de theorie van Maslow en het daaruit voortkomende mensbeeld. De vorm laat uitschijnen dat onze behoeften een opbouwende structuur hebben, waarbij je enkel maar ‘hogere’ behoeften kan hebben als de basisbehoeften bevredigd zijn. Dat zou betekenen dat een zieke persoon geen behoefte heeft aan waardering of sociaal contact. Of dat wie arm is geen nood heeft aan vriendschap. Laat net dat beeld duidelijk doorprikt zijn tijdens de coronapandemie.

De vele dilemma’s waar COVID-19 ons mee confronteert, illustreren de complexe aard van de menselijke basisbehoeften. Denk aan ouderen die smeken om sociaal contact ondanks het gezondheidsrisico. Denk aan de bezorgdheid over privacy bij contactopsporing. Denk aan het al dan niet sluiten van de scholen. In de meeste beslissingen primeerde de fysieke nood aan gezondheid. Terecht, maar de felle discussies daarover en de afwegingen en uitzonderingen bij elke maatregel, tonen dat onze basisbehoeften niet zomaar opbouwend zijn. De mens heeft parallelle behoeftes die verder reiken dan overleven. We verlangen vooral een zinvol leven.
 

Het is de verdienste van Maslow dat hij een rijker beeld schetste van de mens en zijn drijfveren. Hij brak met het beeld van de mens als een geavanceerde diersoort, gedreven door primaire driften en omgevingsfactoren. Maar de piramidale voorstelling van wat ons drijft, is onterecht. Dat heeft deze coronacrisis op een pijnlijke manier duidelijk gemaakt. Laten we in 2021 elkaar daarom niet alleen een fysiek, maar ook een mentaal, sociaal en spiritueel gezond jaar toewensen.