Van Schadenfreude naar Lernfreude
We hebben een ambigue relatie met succes. We verlangen er zelf hartstochtelijk naar, maar kunnen het vaak maar moeilijk verdragen als anderen het bereiken. Dan gaan we hun prestaties minimaliseren, hun reputatie besmeuren. We kunnen er zelfs genoegen in scheppen als ze van hun voetstuk vallen. In het Duits bestaat voor dat laatste een mooi woord: Schadenfreude. Waar komt deze minachting voor succesvolle mensen vandaan?
Afgunst
Volgens de sociale psychologie moeten we de oorzaak hiervan zoeken in de emotie van de afgunst. Afgunst is de pijnlijke ervaring dat we moeten onderdoen voor iemand waaraan we ons spiegelen en waarbij die inferioriteit betrekking heeft op iets wat die andere bezit dat ikzelf ook belangrijk vind, maar waar het mij aan ontbreekt. Dat ‘iets’ kan eender wat zijn (geluk, geld, macht, talent, liefde,...), zolang we het maar als essentieel voor ons zelfbeeld beschouwen. Om te ontsnappen aan de pijn die hiermee gepaard gaat, zullen we als reactie trachten die andere persoon neer te halen, zodat ons zelfbeeld hersteld wordt. Maar ook wanneer die persoon buiten ons toedoen ten val komt, kunnen we dat ervaren als een gebeurtenis die ons gelukkig maakt.
Schervengericht
Afgunst is van alle tijden, maar de manier hoe we ermee omgaan kan wel eens verschillen. Om dit te verduidelijken, maakt de Deense filosoof Søren Kierkegaard (1813-1855) een onderscheid tussen tijdperken met een passieloze afgunst en tijdperken met een gepassioneerde afgunst. Voor een illustratie van dit laatste verwijst hij naar de praktijk die men in de Griekse oudheid het schervengericht noemde. Wanneer iemand te hard in iets uitblonk, dan konden zijn medeburgers hem op basis van een stemming uit de stadstaat verbannen, zodat de gelijkheid terug hersteld werd. Het punt dat Kierkegaard hierbij wil benadrukken, is dat ondanks deze harde sanctie wel nog altijd de excellentie van de banneling publiek erkend werd.
Afgunst drijft ons ertoe om succes als zodanig verdacht te maken door excellente prestaties toe te schrijven aan geluk, privileges of andere onverdiende omstandigheden.
Wij, in de laatmoderne tijd, daarentegen leven volgens Kierkegaard in een tijdperk van passieloze afgunst. Afgunst inspireert ons zelfs niet langer om succesvolle mensen uit de gemeenschap te verbannen. Nee, ze drijft ons ertoe om succes als zodanig verdacht te maken door excellente prestaties toe te schrijven aan geluk, privileges of andere onverdiende omstandigheden. Op die manier komen we volgens hem in een samenleving terecht waar elke poging om boven het maaiveld uit te steken bij voorbaat ontmoedigd wordt en middelmatigheid stilaan tot de norm verheven wordt. Dit is nefast voor de creativiteit en ambitie, die kenmerkend zijn voor gezonde samenlevingen.
Lernfreude
Bestaat er dan geen vorm van gepassioneerde afgunst waarbij succesvolle mensen niet in de ban worden gedaan? Een van de redenen waarom de Grieken het schervengericht invoerden, was hun vrees dat te succesvolle mensen elke vorm van competitie zouden platslaan en daardoor anderen de prikkels zouden ontnemen om nog het beste van zichzelf te geven. Dat is een terechte bezorgdheid die we vandaag bijvoorbeeld ook nog terugvinden in de antitrustwetging en het gebruik van gewichtscategorieën in sportwedstrijden. Het probleem hierbij is dat de focus van onze afgunst nog altijd bij de succesvolle persoon zelf blijft liggen. Aangezien er, in eender wat we ondernemen, altijd wel iemand beter zal zijn dan onszelf, zal dit onvermijdelijk steeds tot een pijnlijke ervaring van inferioriteit blijven leiden.
Een meer vruchtbare strategie ligt in het verleggen van de focus van afgunst van succesvolle personen naar dat waarin zij succesvol zijn. Vanuit dit perspectief zijn zij niet langer een obstakel voor ons eigen zelfbeeld, maar inspiratiebronnen die ons kunnen stimuleren om datgene wat zij bezitten, ook zelf te bereiken. En wanneer zij falen, dan is dat niet langer een moment om je in te verkneukelen, maar een dankbare opportuniteit om van hun fouten bij te leren: Lernfreude.◼