Het cordon sanitaire is en blijft een ethisch dilemma
Opiniebijdrage van Jochanan Eynikel (De Tijd, 31 mei 2019)
Moet de democratie primeren, of andere waarden? Dat laat ik over aan het maatschappelijk debat. Maak er wel geen strategische of pragmatische aangelegenheid van, want het cordon sanitaire is en blijft een ethische kwestie.
Barst het cordon sanitaire rond het Vlaams Belang (VB)? Buigen doet het in ieder geval, nu minstens één partij de deur niet dichtslaat. Volgens een peiling van VTM en Het Laatste Nieuws vinden zes op de tien Vlamingen dat het VB mag besturen, vier op de tien vinden zelfs dat het dat moet doen. Dat wil niet zeggen dat we de wens van de meerderheid ook moeten uitvoeren. Als je de Vlaming zou vragen of hij liever een minimum aan belastingen betaalt, kan je het antwoord wel raden. De vraag is wat daar tegenover staat.
Er zijn nog andere redenen om het cordon vandaag te doorbreken. De ene wil gevolg geven aan de ‘stem van de kiezer’ en pleit voor het afschaffen van het cordon uit respect voor de democratie. De ander wil het VB in het bestuur om het te testen en eventueel te zien afgaan. Dan speelt vooral de strategische overweging om de aantrekkelijkheid van het VB als maagdelijk alternatief weg te nemen.
“Er bestaat strikt genomen geen formele afspraak meer om niet samen te werken met het Vlaams Belang. Maar de morele keuze om al dan niet samen te werken met partijen met radicale standpunten is er nog steeds.”
De ethische argumenten voor of tegen het cordon zijn vandaag minder uitgesproken. Dat is opvallend, want het cordon sanitaire is vooral ingevoerd uit morele overwegingen. Na de gemeenteraadsverkiezingen van 1991 tekenden alle partijen in het Vlaams Parlement een resolutie die samenwerking met het toenmalige Vlaams Blok uitsloot.
De reden was het 70-puntenplan van het Blok, dat volgens de andere partijen van het parlement in strijd was met de Rechten van de Mens. Dat plan hield onder meer de oprichting in van een vreemdelingenpolitie en een apart onderwijsnet voor islamieten en het intrekken van de islamitische eredienst. Vooral het ontkennen van de gelijkwaardigheid van mensen van autochtone en buitenlandse afkomst was voor de andere partijen een reden om voorrang te geven aan mensenrechten op democratische besluitvorming.
Het cordon is dus ontstaan vanuit een ethisch dilemma, of een afweging van waarden. Gehoor geven aan de stem van de kiezers van het Vlaams Blok (democratie) stond tegenover de gelijke behandeling van elke mens (gelijkwaardigheid). De essentie van een ethisch dilemma is dat je nooit (volledig) tegemoet kan komen aan beide waarden. Telkens als het cordon, zoals vandaag, weer in vraag gesteld wordt, duikt ook weer het dilemma op. Zijn er redenen om vandaag anders te antwoorden op het cordondilemma?
Een eerste overweging is dat de partij waarrond het cordon formeel gesloten is, niet meer bestaat. Na de veroordeling van het Blok wegens racisme werd met dezelfde mensen aan het stuur het Vlaams Belang opgericht. Hoewel nooit echt formeel afstand genomen werd van het 70-puntenplan, behoort het ook niet meer tot het programma. Een nieuwe cordonresolutie rond het Belang kwam er niet. Partijen die pas na 1991 actief werden - zoals de N-VA maar evengoed de PVDA, die pas in 2000 voor het eerst lokale verkozenen had - hebben dus nooit een formele resolutie ondertekend.
Toch biedt dat nog geen uitweg uit het morele dilemma. Er bestaat strikt genomen geen formele afspraak meer om niet samen te werken met het Vlaams Belang. Maar de morele keuze om al dan niet samen te werken met partijen met radicale standpunten is er nog steeds. De (centrum)rechtse partijen sluiten nagenoeg unaniem samenwerking met extreemlinks uit, zonder dat daar een cordon rond bestaat.
Een tweede overweging is of de waarde van democratische besluitvorming vandaag meer weegt dan de standpunten van het Vlaams Belang. In 2015 verklaarde de Liga van de Mensenrechten dat het merendeel van het 70-puntenplan van het Blok vandaag is uitgevoerd. Denk aan de oprichting van gesloten opvangcentra en het opsluiten van asielzoekers. Dat is geen argument om wel met het VB samen te werken, maar het illustreert dat sommige standpunten van het VB vandaag meer aanvaard zijn dan in 1991.
"Of de standpunten van het Vlaams Belang ver genoeg ‘genormaliseerd’ zijn om de partij als ethisch aanvaardbaar te beschouwen, is voer voor discussie."
Of het Vlaams Belang ver genoeg ‘genormaliseerd’ is om het als een ethisch aanvaardbare partij te beschouwen is voer voor discussie. In haar houding over migratie noemt de partij zich vandaag bijvoorbeeld ‘gastvrij (maar niet gek)’. De kans is groot dat er puur juridisch geen tegenstrijdigheden meer zijn tussen het VB-programma en de mensenrechten. Wat niet wegneemt dat zowel de historiek van de partij als de stijl en de uitspraken van sommige partijleden nog altijd meespelen in de keuze om al dan niet samen te werken. Een vermoeden van oude wijn in nieuwe zakken blijft altijd bestaan. Zeker als nog altijd de oude garde de wijn schenkt.
Een derde overweging is of we niet pragmatisch kunnen zijn. Zoals samenwerken met de partij op basis van een programma in lijn met de basisbeginselen van onze rechtstaat en de mensenrechten. Die oplossing probeert het dilemma te omzeilen. Ze abstraheert de morele geladenheid van de keuze tot praktische kwesties. Maar die morele lading verdwijnt niet door ze te verzwijgen. Tegenstanders van het cordon zullen in het doorbreken ervan altijd een bevestiging zien van hun eigen argument, zoals dat het VB een democratisch legitieme partij is. Voorstanders zullen in het doorbreken ervan een normalisering zien van een partij die radicaal met hun eigen waarden verschilt.
"Een vermoeden van oude wijn in nieuwe zakken blijft altijd bestaan. Zeker als nog altijd de oude garde de wijn schenkt."
Aan een moreel dilemma ontsnap je niet door pragmatisme. Ook niet aan het cordondilemma. Of vandaag democratie dan wel andere waarden moeten primeren in het al dan niet doorbreken van het cordon, laat ik aan het maatschappelijk debat. Maar laten we er alstublieft geen strategische kwestie van maken. Het is en blijft een ethische keuze. Altijd.