Russische roulette met olie en gas

De realiteit is vandaag inderdaad niet veel verschillend ten opzichte van in 2008, helaas. We waarschuwden voor de gevaren van een superstrategie vanwege Rusland om Europa afhankelijk te maken van zijn Russische olie en gas. Het regime van Poetin had de olie- en gasbedrijven opnieuw onder staatscontrole gebracht. Rusland werkte naarstig aan de uitbouw van een fijnmazig netwerk van pijpleidingen waarmee het zich als toeleverancier onmisbaar zou maken. En er was de agressieve infiltratie van Gazprom in Europese energiebedrijven.

Tweesnijdend zwaard

We wezen toen ook al op het wederzijds karakter van de afhankelijkheid. Op korte termijn hebben noch Rusland noch Europa baat bij het dichtdraaien van de energiekraan. Erger nog, geen van beide is economisch en politiek in de mogelijkheid om dat te doen, tenzij men een heel hoge prijs wil betalen. Het verklaart waarom tot nog toe olie- en gasstromen bleven doorgaan alsof er niets aan de hand is.

Op korte termijn hebben noch Rusland noch Europa baat bij het dichtdraaien van de energiekraan. Erger nog, geen van beide is economisch en politiek in de mogelijkheid om dat te doen, tenzij men een heel hoge prijs wil betalen.

Rusland heeft overigens geprobeerd lessen te trekken uit eerdere episodes waar het energie als geopolitiek wapen heeft proberen te gebruiken. Bijvoorbeeld na de inval in Georgië. Die had geleerd dat financiële markten fel reageren op dit soort brutale voorvallen. Er vloeide destijds snel 30 miljard dollar aan buitenlands kapitaal weg en de speculatie tegen de roebel nam grote proporties aan. Ook de aandelenkoersen zakten onderuit met meer dan 25%.

De grote voorraad buitenlandse deviezen die Rusland de voorbije jaren heeft aangelegd, was bedoeld als buffer voor na de inval in Oekraïne. Een snel en eensgezind optreden vanwege het Westen door Rusland uit te sluiten van het internationaal betalingsverkeer, heeft daar een stokje voor gestoken. Het is een grote streep door de rekening van de Russische economie die dit jaar al zeker met meer dan 10% krimpt, ongeacht of de kranen blijven openstaan.

Europese achilleshiel

We moeten echter ook beseffen dat het tweesnijdend zwaard vandaag ook vanuit Europees perspectief een stuk dieper snijdt dat een decennium geleden. Draai alle energiekranen toe en miljoenen Europeanen zitten letterlijk in de kou. De lente komt wat dat betreft niets te vroeg. Maar ook voor de productie van bedrijven en voor de inkomsten van de overheid zou de impact desastreus zijn. Immers, de economische groei in Europa zou dit jaar meer dan halveren en  ook een recessie is niet uitgesloten. Voorlopig blijven we van dat laatste gespaard. Veel zal afhangen van het verdere verloop van de oorlog en de ontwikkeling van de inflatie.

Energie-afhankelijkheid

Kijken we naar individuele landen, dan hebben Finland (50,3%), Oostenrijk (42,8%) en Griekenland (37,5%) veel te vrezen bij een totaal importverbod van Russische olie, gas en steenkool. Hun energieafhankelijkheid van Rusland voor fossiele brandstoffen bedraagt meer dan een derde. Voor Nederland (65,0%), Slovakije (68,5%) en Hongarije (76,3%) is de afhankelijkheid nog een pak groter, hoewel er voor deze landen in de cijfers ook een deel doorvoer werd meegerekend. Het meest afhankelijk is Litouwen (121%), maar een deel van hun import werd gebruikt om voorraden aan te leggen.

De Europese afhankelijkheid zit aldus vooral in Noord-Europa en valt des te meer op wanneer we vergelijken met het gemiddelde van de OESO (9,5%) en de VS (1,2%). Zuid-Europese landen zoals Spanje (7,2%) en Portugal (8,7%) zijn voor hun energiebehoefte veel minder afhankelijk van Russische olie en gas en ook Frankrijk (9,7%) is minder gebonden, onder meer dankzij kernenergie. Duitsland (28,9%) en België (30,6%) zitten in de middenmoot.

Omkering van de rollen

Marshall Goldman van Harvard University, destijds adviseur van de Amerikaanse regering, twijfelde er niet aan dat Rusland het gas- en oliewapen zou bovenhalen wanneer het hen goed zou uitkomen. “De olie- en gaspijplijnen die Europa aan Rusland vastklinken, zijn als een navelstreng die Rusland doet beschikken over ongelimiteerde macht en invloed die op een zeer reële wijze de militaire macht en invloed overtreft waarop het land gedurende de Koude Oorlog kon bogen”, aldus Goldman.

Die stelling leek ons destijds overdreven, juist omwille van het tweesnijdend zwaard. Rusland was in het verleden beducht om zich het stigma van onbetrouwbare leverancier op de nek te halen. De oorlog in Oekraïne heeft de rollen nu echter omgedraaid. De meeste afnemers hebben nu zelf beslist om in de toekomst niet meer afhankelijk te willen zijn van Russische energie. De moed en doortastendheid die we destijds van vanwege politici vroegen, is er nu plots wel.

Lees de beleidsnota 'Russische roulette: blufpoker of bittere ernst?' van oktober 2008.