De oplossing is een complot
Psychologisch onderzoek kan verklaren waarom mensen gemakkelijk om de tuin worden geleid. Het begint met een spanningsveld tussen twee denksystemen in ons brein, namelijk het intuïtieve versus het reflecterende. Het verschil tussen beide kunnen we illustreren aan de hand van een onschuldig raadseltje dat gaat als volgt: wanneer een tennisraket en een tennisbal samen 11 euro kosten en de raket 10 euro meer kost dan de bal, hoeveel kost de bal dan?
Geen tijd om te denken
Ons intuïtief brein rekent snel en tovert het antwoord ‘1 euro’ tevoorschijn. Ons reflecterend brein gaat erbij zitten en realiseert zich dat dit antwoord niet kan kloppen want het verschil tussen beide moet 10 euro zijn en niet 9 euro. Wie dacht dat 1 euro correct is, hoeft zich overigens niet te schamen want ons intuïtief brein is zo snel en krachtig dat bij de minste afleiding het reflecterend brein naar de achtergrond wordt geduwd. Diep nadenken vraagt nu eenmaal veel concentratie, energie én tijd.
En tijd is schaars in een tijd waar mensen voortdurend worden afgeleid, onder meer door smartphones en hun vele toepassingen, waaronder sociale media. Dat brengt ons bij een eerste waarschuwing. Bij de beoordeling van berichten op sociale media vertrouwen we gemakshalve op ons intuïtief brein. Het raadseltje lijkt onschuldig, maar ons brein werkt op dezelfde manier wanneer we iemand beoordelen of informatie naar waarde schatten.
Een samenzwerend complot
Misschien wist u dat allemaal allang, maar het ergste moet nog komen. Toen in recent vervolgonderzoek met bovenstaand raadseltje de deelnemers de suggestie kregen dat het juiste antwoord wel eens ‘0,5 euro’ zou kunnen zijn, werd die informatie door een grote groep deelnemers straal genegeerd. Ze weigerden te geloven dat dit de juiste oplossing was. Zelfs aandrang kon hen niet overtuigen om hun hersenen te gebruiken. Hun uitleg? Ze waren overtuigd dat het onderzoek was opgezet als een complot tegen hen. Een door onderzoekers gesuggereerde oplossing zou dus zeker verkeerd zijn.
Dit resultaat is zeer slecht nieuws voor de democratie want onderzoekers leggen een verband tussen het vermogen om met dergelijke vraagstukken om te gaan en het vermogen om nepnieuws te herkennen. We moeten vrezen dat ongeveer een derde van de bevolking wetenschappelijk onderbouwde oplossingen voor problemen in onze samenleving ziet als een complot. Het is ook slecht nieuws voor de aanhangers van de zogenaamde ‘nudging’ die stelt dat je het reflecterend brein kunt activeren door mensen een klein duwtje in de juiste richting te geven.
Wanneer mensen niet bereid zijn om waarheid en fictie van elkaar te scheiden, ontaardt elk
debat in emotionele bekvechterij.
De leugen regeert
Wanneer mensen niet bereid zijn om waarheid en fictie van elkaar te scheiden, ontaardt elk debat in emotionele bekvechterij. Dan regeert de leugen. Donald Trump had gelijk toen hij in 2016 beweerde dat hij iemand zou mogen neerschieten op 5th Avenue. Elke aanklacht tegen hem zou toch worden weggezet als een complot. Intussen krijgt zijn manier van doen opvallend veel navolging. Hoe de democratie zich daartegen kan wapenen, is niet meteen duidelijk, maar de geciteerde onderzoeken waarschuwen alvast dat je met wetenschappelijke kennis alleen niet tot een dialoog gaat komen.