'De financiële crisis was meer dan hebzuchtige bankiers en profiterende Grieken'
Opinie van Geert Janssens (Trends.be, 20 september 2018)
Tien jaar geleden stond de wereld aan de financiële afgrond. De vraag die vandaag op ieders lippen ligt: zijn er lessen getrokken uit dat debacle? Hoewel het beleid zich sterk maakt dat er allerlei voorzieningen zijn getroffen om een herhaling te voorkomen, mogen we daar niet zonder meer van uitgaan.
Een van de oorzaken van de crisis was een overdaad aan schulden. Dat probleem is vandaag alleen nog maar groter geworden. Het ultrasoepele monetaire beleid blies nieuwe zeepbellen in de aandelenmarkten en het vastgoed. China, met een schuldgraad van meer dan 250 van het bruto binnenlands product, lijkt het grootste zorgenkind van allemaal. Wereldwijd bedraagt de schuldenberg 250 biljoen dollar. Dat is 75 biljoen meer dan ten tijde van het Lehman-debacle.
Los van die harde feiten is er nog een veel belangrijkere reden om voorzichtig te zijn: ons collectieve gebrek aan inzicht in en kennis over de geschiedenis. Die dreigt een aaneenschakeling van herhalingen te worden, omdat we niet de nodige inspanningen doen om het verleden te analyseren en het correct te herdenken.
Wetenschappelijk onderzoek van onder meer de Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman heeft aangetoond dat de mens als gevolg van miljoenen jaren evolutie een intuïtieve denker is geworden. Feiten die niet passen in ons kraam, worden door onze emoties vakkundig weggefilterd. Een intuïtief oordeel haalt het bijgevolg doorgaans van dieperliggende analyses. Zo gaan we ook achteraf de geschiedenis door onze eigen bril herinterpreteren.
"Feiten die niet passen in ons kraam, worden door onze emoties vakkundig weggefilterd."
Een voorbeeld is de wijze waarop we de wereldoorlogen herdenken. Wat daarin ontbreekt, is aandacht voor de complexe manier waarop conflicten ontstaan en de rol die emotionele kuddegeest speelt in een bewapeningswedloop. De Eerste Wereldoorlog had een lange en specifieke voorgeschiedenis, waaraan de meeste tentoonstellingen of musea weinig aandacht besteden. De gruwelen van de oorlog zijn nu eenmaal een interessanter onderwerp dan het bestuderen van die voorgeschiedenis.
Het is ook kuddegeest die leidt tot een vereenvoudiging van de wijze waarop feiten worden gebracht. Dat maakt ons helemaal onvermogend om de hedendaagse realiteit te interpreteren tegen het licht van de geschiedenis. Uit het gedragsonderzoek van die andere Nobelprijswinnaar, Richard Thaler, blijkt dat ons intuïtieve denkvermogen de werkelijkheid reduceert tot een vereenvoudigd model dat makkelijk hanteerbaar is en relatief weinig energie vraagt van onze hersenen.
Het gevaar bestaat dat de geschiedenis daardoor herleid wordt tot een paar grote - al dan niet politiek correcte - lijnen. Door die bril is de financiële crisis het gevolg van hebzuchtige bankiers die hun zakken hebben gevuld en lag de oorzaak van de eurocrisis bij de onverantwoordelijke Zuid-Europeanen - met de Grieken op kop. Die simpele beeldvorming is zo sterk dat ze geen ruimte meer laat voor een meer genuanceerde analyse.
De populaire voorstellingswijze is niet noodzakelijk verkeerd, maar vertelt niet het volledige verhaal. Ook de gewone bouwheer, spaarder of investeerder was verblind door hoge rendementen als gevolg van het wijdverbreide financiële analfabetisme. Zonder de met schulden overladen Amerikaanse consument was de financiële crisis niet mogelijk geweest.
Hetzelfde geldt voor de Europese schuldencrisis. Waarom zijn banken zo gul geweest om de armlastige Grieken alsmaar meer geld te lenen? Hadden zij dan niet gezien dat het gros van dat geld nooit kon worden terugbetaald, zelfs niet in de beste der tijden? De Grieken eenzijdig afschilderen als profiteurs leidt de aandacht af van de eigen verantwoordelijkheid.
"Ook de gewone bouwheer, spaarder of investeerder was verblind door hoge rendementen als gevolg van het wijdverbreide financiële analfabetisme. Zonder de met schulden overladen Amerikaanse consument was de financiële crisis niet mogelijk geweest."
Het negeren van de helft van de waarheid verhindert een aanpak ten gronde. Het weerhoudt ons ervan in het onderwijs het financiële analfabetisme aan te pakken op een cognitief niveau in plaats van met de zoveelste rudimentaire basiscursus economie en beleggen. Ook een hervorming ten gronde van ons financiële systeem of de uitbouw van een robuuste architectuur voor de eurozone hebben enkel kans op slagen wanneer problemen uit het heden en verleden eerlijk en volledig worden geanalyseerd.
“Het negeren van de helft van de waarheid verhindert een aanpak ten gronde.”
Helaas, de brexit en de verkiezing van Donald Trump illustreren op een pijnlijke manier hoe die (zelf)analyse in onze samenleving ontbreekt. Populisten slagen er steeds meer in mensen de halve waarheid voor te houden die ze graag horen op basis van hun instinctieve beoordelingsvermogen.
Daardoor wordt de geschiedenis een vage herinnering die in de maalstroom van de sociale media elke dag een beetje meer naar de achtergrond wordt gedreven. Tot het volgende debacle. Dan hangt iedereen weer aan de lippen van een batterij slimmeriken die met oppervlakkige analyses komen verklaren wat er is fout gegaan.